Tặng chị Trần Thị Lý anh dũng
Em là ai? Cô gái hay nàng tiên
Em có tuổi hay không có tuổi
Mái tóc em đây hay là mây là suối
Đôi mắt em nhìn hay chớp lửa đêm giông
Thịt da em hay là sắt là đồng?
Cho tôi hôn bàn chân em lạnh ngắt
Cho tôi nâng bàn tay em nắm chặt
Ôi bàn tay như đôi lá còn xanh
Trên mình em đau đớn cả thân cành!
Tỉnh lại em ơi, qua rồi cơn ác mộng
Em đã sống lại rồi, em đã sống!
Điện giật, dùi đâm, dao cắt, lửa nung
Không giết được em, người con gái anh hùng!
Ôi trái tim em, trái tim vĩ đại
Còn một giọt máu tươi còn đập mãi
Không phải cho em. Cho Lẽ phải trên đời
Cho quê hương em. Cho Tổ quốc, loài người!
Từ cõi chết, em trở về, chói lọi
Như buổi em đi, ngọn cờ đỏ gọi
Em trở về, người con gái quang vinh
Cả Nước ôm em, khúc ruột của mình.
Em đã sống, bởi vì em đã thắng
Cả Nước bên em, quanh giường nệm trắng
Hát cho em nghe như tiếng mẹ ngày xưa
Sông Thu Bồn giọng hát đò đưa…
Cả Nước cho em, cho em tất cả
Máu tiếp máu, cho lại hồng đôi má
Cho mái tóc em xanh lại ngày xuân
Cho thịt da em lại nở trắng ngần!
Em sẽ đứng trên đôi chân tuổi trẻ
Đôi gót đỏ lại trở về quê mẹ
Em sẽ đi, trên đường ấy thênh thang
Như những ngày xưa, rực rỡ sao vàng!
Ôi đôi mắt của em nhìn, rất đẹp
Hãy sáng mãi niềm tin tươi ánh thép
Như quê em gò nổi Kỳ Lam
Hỡi em, người con gái Việt Nam!
7-12-1958
Nguồn: Tố Hữu, Gió lộng, NXB Văn học, 1981
Lời bình của Nhà văn NGUYỄN MINH NGỌC
Bài thơ ra đời vào mùa đông năm 1958, khi đất nước ta tạm chia làm hai miền. Miền Bắc bước vào giai đoạn khôi phục và phát triển kinh tế, xây dựng chủ nghĩa xã hội, trong khi miền Nam còn vẫn nằm dưới ách thống trị tàn bạo của Mỹ – Diệm. Đây cũng là thời kỳ đen tối và khốc liệt nhất của cách mạng miền Nam. Người con gái kiên cường bất khuất được nhắc đến trong bài thơ là chị Trần Thị Lý (Trần Thị Nhâm), quê ở Điện Quang, Điện Bàn, Quảng Nam. Thoát khỏi nhà tù của Mỹ – ngụy, chị được đưa ra miền Bắc dưỡng bệnh. Trong những ngày nằm điều trị tại Bệnh viện Việt – Xô, chị Lý vinh dự được Bác Hồ cùng một số đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước đến thăm. Trước tấm gương kiên trung bất khuất của chị, với niềm xúc cảm lớn lao, nhà thơ Tố Hữu đã viết “Người con gái Việt Nam”, khắc họa nên một hình tượng bằng xương bằng thịt về cuộc chiến đấu anh dũng của đồng bào, đồng chí miền Nam đi trước về sau.
Ngay ở khổ thơ mở đầu, Tố Hữu đã dùng những mĩ từ diễm lệ: Em là ai? Cô gái hay nàng tiên/ Em có tuổi hay không có tuổi để ngợi ca chị Lý anh dũng. Nhà thơ cũng không ngần ngại thể hiện tình cảm thân thương, quý trọng, như ruột thịt. Cho tôi hôn bàn chân em lạnh ngắt/ Cho tôi nâng bàn tay em nắm chặt. Đó là tình cảm cách mạng sáng trong của lớp người đi trước, đầy nhân ái và cảm thông sâu sắc.
Ở đây, nhà thơ quyện hòa giữa tình cảm mộng và thực, giữa cảm xúc đắm say và óc quan sát tinh tế. Nhìn người con gái mê man đang chìm trong cơn đau vò xé, ông đã kìm lòng không đặng và thốt lên: Tỉnh lại em ơi, qua rồi cơn ác mộng. Với người con gái mảnh mai này, bọn dã thú đã dùng đến những ngón đòn tàn độc để tra tấn, hành hạ. Điện giật, dùi đâm, dao cắt, lửa nung/ Không giết được em, người con gái anh hùng! Bao người rơi nước mắt khi đọc những câu này.
Tham gia cách mạng từ năm 12 tuổi, ba lần bị địch bắt giam, bị chúng tra tấn cực kỳ man rợ, nhưng chị Lý vẫn một mực kiên trung, không hé nửa lời. Bọn mặt người dạ thú đã đọa đày chị Lý đến kiệt quệ, bất tỉnh, rồi chúng mang chị vứt ra bên ngoài nhà lao. Chỉ nhờ vào sự may mắn kỳ diệu, chị Lý mới được cứu sống. Điều đó lý giải vì sao nhà thơ viết: Ôi trái tim em trái tim vĩ đại. Thoạt đầu, cứ ngỡ như tác giả đại ngôn, song không phải vậy. Còn một giọt máu tươi còn đập mãi/ Không phải cho em. Cho lẽ phải trên đời/ Cho quê hương em. Cho Tổ quốc, loài người!Tác giả đã lý giải ở ba câu tiếp theo, giúp bạn đọc thấu hiểu và dễ dàng chấp nhận.
Nhà thơ Tố Hữu diễn tả tình cảm của cả miền Bắc, của cả chế độ xã hội chủ nghĩa, dành sự quan tâm đặc biệt cho người con gái miền Nam. Cả nước bên em, quanh giường nệm trắng/ Hát cho em nghe như tiếng mẹ ngày xưa/ Sông Thu Bồn giọng hát đò đưa…Tác giả sử dụng ba cụm từ, “cả nước ôm em”, “cả nước bên em” và “cả nước cho em” diễn tả các cấp độ khác nhau để nói về sự bảo bọc, thương yêu vô bờ bến của đồng bào miền Bắc luôn hướng về miền Nam ruột thịt.
Đại tướng Võ Nguyên Giáp và Thủ tướng Phạm Văn Đồng với chị Trần Thị Lý
Ngay trong những ngày bi thương ấy, nhà thơ đã mơ ước có một ngày, chị Lý sẽ thoát khỏi lưỡi hái tử thần. Máu tiếp máu, cho lại hồng đôi má/ Cho mái tóc em xanh lại ngày xuân/ Cho thịt da em lại nở trắng ngần. Cảm hứng lãng mạn cách mạng đã giúp nhà thơ cộng sản khép lại bài thơ bằng hình tượng thật sinh động. Ôi đôi mắt của em nhìn, rất đẹp/ Hãy sáng mãi niềm tin tươi ánh thép/ Như quê em Gò Nổi, Kỳ Lam/ Hỡi em, người con gái Việt Nam! Vâng, “niềm tin tươi ánh thép” chính là niềm tin vào cuộc kháng chiến của dân tộc ta nhất định sẽ thành công!
Gần 60 năm trôi qua, bài thơ “Người con gái Việt Nam” của nhà thơ Tố Hữu vẫn được neo giữ mãi trong lòng bạn đọc bởi sự dung dị, thiết tha, tượng trưng cho tình cảm Bắc – Nam thủy chung son sắt. Tháng 2-1992, chị Trần Thị Lý được Đảng và Nhà nước tuyên dương danh hiệu Anh hùng LLVTND. Nhưng chỉ mấy tháng sau, chị Lý đã giã biệt cõi đời, để lại bao niềm tiếc thương!