Nữ thi sĩ Xuân Quỳnh (1942-1988) tại làng La Khê, huyện Hoài Đức, Hà Tây (nay là Hà Nội).Là một trong những nhà thơ tiêu biểu của thế hệ các nhà thơ trưởng thành thời chống Mỹ, một gương mặt nổi trội trong nền thơ Việt Nam hiện đại.
Thơ Xuân Quỳnh là tiếng lòng của một tâm hồn phụ nữ trung thực, nhân hậu, luôn gắn bó với đất nước và nhân dân; gần gũi với cuộc sống thường ngày, luôn khao khát tình yêu và chi chút cho hạnh phúc bình dị. Xuân Quỳnh cũng là nữ thi sĩ duy nhất được truy tặng Giải thưởng Nhà nước đợt đầu tiên (2001) và Giải thưởng Hồ Chí Minh (2017) về văn học nghệ thuật, những tác phẩm của bà luôn mang lại nhiều màu sắc, gây ấn tượng mạnh với bạn đọc. Không chỉ đề tài tình yêu, những bài thơ về mẹ của bà cũng được nhắc đến rất nhiều. Đặc biệt là Mẹ của anh, bài thơ tạo nên nhiều sự yêu thích của người đọc. Vượt qua mọi giới hạn của thời gian, bài thơ mãi mãi thiêng liêng, mãi mãi có dư âm vang vọng trong lòng bạn đọc chính vì giá trị nhân văn đẹp đẽ của nó.
1. Mẹ của anh
Phải đâu mẹ của riêng anh
Mẹ là mẹ của chúng mình đấy thôi
Mẹ tuy không đẻ, không nuôi
Mà em ơn mẹ suốt đời chưa xong
Ngày xưa má mẹ cũng hồng
Bên anh, mẹ thức lo từng cơn đau
Bây giờ tóc mẹ trắng phau
Để cho mái tóc trên đầu anh đen
Đâu con dốc nắng đường quen
Chợ xa gánh nặng mẹ lên mấy lần
Thương anh thương cả bước chân
Giống bàn chân mẹ tảo tần năm nao
Lời ru mẹ hát thuở nào
Truyện xưa mẹ kể lẫn vào thơ anh:
Nào là hoa bưởi, hoa chanh
Nào câu quan họ mái đình cây đa…
Xin đừng bắt chước câu ca
Đi về dối mẹ để mà yêu nhau
Mẹ không ghét bỏ em đâu
Yêu anh em đã là dâu trong nhà
Em xin hát tiếp lời ca
Ru anh sau mỗi âu lo nhọc nhằn
Hát tình yêu của chúng mình
Nhỏ nhoi giữa một trời xanh khôn cùng
Giữa ngàn hoa cỏ núi sông
Giữa lòng thương mẹ mênh mông không bờ
Chắt chiu tự những ngày xưa
Mẹ sinh anh để bây giờ cho em
Bài thơ này đã được nhạc sĩ Trịnh Vĩnh Thành phổ nhạc thành bài hát cùng tên.
Nguồn: Xuân Quỳnh, Tự hát, NXB Tác phẩm mới, 1984
2. Con yêu mẹ
– Con yêu mẹ bằng ông trời
Rộng lắm không bao giờ hết
– Thế thì làm sao con biết
Là trời ở những đâu đâu
Trời rất rộng lại rất cao
Mẹ mong, bao giờ con tới!
– Con yêu mẹ bằng Hà Nội
Để nhớ mẹ con tìm đi
Từ phố này đến phố kia
Con sẽ gặp ngay được mẹ
– Hà Nội còn là rộng quá
Các đường như nhện giăng tơ
Nào những phố này phố kia
Gặp mẹ làm sao gặp hết!
– Con yêu mẹ bằng trường học
Suốt ngày con ở đấy thôi
Lúc con học, lúc con chơi
Là con cũng đều có mẹ
– Nhưng tối con về nhà ngủ
Thế là con lại xa trường
Còn mẹ ở lại một mình
Thì mẹ nhớ con lắm đấy
Tính mẹ cứ là hay nhớ
Lúc nào cũng muốn bên con
Nếu có cái gì gần hơn
Con yêu mẹ bằng cái đó
– À mẹ ơi có con dế
Luôn trong bao diêm con đây
Mở ra là con thấy ngay
Con yêu mẹ bằng con dế.
3. Tiếng mẹ
“… Thân gái như hạt mưa sa
Hạt vào gác tía, hạt ra vũng lầy”
Tiếng mẹ ru xưa chồng chất đắng cay
Trong đôi mắt thức đêm dài thăm thẳm
Bên ngọn đèn con lắt leo không đủ ấm
Bàn tay gầy mài miệt chiếc thoi tơ
Ngày lại ngày dệt tấm vải thô sơ
Tàn hơi sức không tìm ra lẽ sống
Hạt mưa sa trên bùn lầy nước đọng
Một kiếp người nhắm mắt lệ còn rơi…
Tuổi thơ tôi lạc lõng giữa đời
Như một cánh chim bơ vơ mất tổ
Ai biết đâu con bé mồ côi đó
Nay lớn khôn rồi – cô gái văn công
Đem lòng vui tôi dệt tấm đời chung
Cánh tay mềm dưới hoa đèn lấp lánh
Đâu phải tiếng ru buồn bên khung cửi lạnh
Của mẹ xưa. Tôi cất lời ca
Rằng: “đời tôi không giống hạt mưa sa”
Mà ánh nắng của ngày xuân mơ ước
Hôm nay tôi dừng lại bên đường quê năm trước
Sau luỹ tre xanh vẳng tiếng à ơi…
Tiếng người mẹ nào dìu dặt quanh nôi
Hay đây tiếng của niềm vui bát ngát
Mẹ ơi mẹ từ trong lòng đất
Có nghe chăng đời hát yêu thương?
4. Lời ru trên mặt đất
Rào rào tiếng những bầy ong
Chuyên cần là tiếng cái tằm nhả tơ
Mẹ còn đang bận đưa ru
Cái hoa bận đỏ cái hồ bận xanh
Hạt cây đang bận nảy mầm
Con quay quay có một mình ngoài kia
Ngủ đi con hãy ngủ đi
À ơi… cái ngủ đang về cùng con
Từ trong lá cỏ tươi non
Vượt lên mặt đất vẫn còn mảnh bom
Từ ngôi nhà mới vừa làm
Nghe trong cái ngủ nồng nàn mùi vôi
Ngủ đi qua suối qua đồi
Qua trong lòng đất, những lời ru, qua…
Đây dòng sữa trắng như ngà
Dẫu thôi hạt sạn, dẫu xa cửa hầm
Vẫn còn bùn lấm đôi chân
Tuy nguồn nước đã trong ngần lời ru
À ơi… ngọn lửa ngày xưa
Mẹ nuôi dưới đất bây giờ về đâu?
Nhìn lên rực rỡ trên đầu
Lửa hôm qua đã trong màu cờ bay
Đất chung sống với ban ngày
Người chung sống với hàng cây người trồng
Lại thương con dế dưới hầm
Những năm bom đạn sống cùng lời ru
Đã tan những đám mây mù
Ông trăng tròn giữa đêm thu mát lành
Cái nôi thôi mắc cửa hầm
Trắng tinh cái tã, xanh trong bầu trời
“Ba tháng lẫy, bẩy tháng ngồi”
Con đường xa tắp đất thời mênh mông
Gió lên từ những khu rừng
Mùi hương thơm tự trong lòng của hoa
Bốn phương đâu cũng quê nhà
Như con tàu với những ga dọc đường
Đất qua rồi những đau thương
Có chăng lời hát vẫn còn mà thôi
À ơi… con ngủ… à ơi…
5. Gửi mẹ
Tháng xuân này mẹ có về không?
Con thắp nén hương thơm ngát
Bờ đê cỏ ướt
Lá tre xào xạc đường làng
Sông Nhuệ đò sang
Hoa xoan tím ngõ
Cánh cò trắng xóa
Như lời ru của mẹ bay về
Những lời ru vời vợi canh khuya
Con vẫn nhớLời mẹ hát có đôi bờ cách trở
Có bên này bên nớ ngóng trông nhau
Kẻ Bắc người Nam, tay đứt lòng đau
Sông Gianh trập trùng giáo mác
Đường xứ Huế non xanh nước biếc
Muốn vô mà sợ phá Tam Giang
Con lớn lên
Đất đã bao đời chia cắt
Bao đời trận mạc
Trong lời mẹ hát
Có bao lòng vợ tiễn đưa chồng
“Chàng ơi đưa gói thiếp mang
Đưa gươm thiếp vác
cho chàng đi không…”
Mây trắng bay về biển mặn phương Nam
Một trăm trứng Âu Cơ
Bao giờ đoàn tụ?
Mẹ ạ, hoa xoan bay đầy ngõ
Mùa xuân này đất nước rộn ràng sao
Đất nước vừa qua cuộc chiến đấu dài lâu
Bao dặm đường bao chặng lửa
Chúng con vượt qua bao dòng sông cách trở
Bao đèo cao thác lớn dọc Trường Sơn
Qua truông nhà Hồ, qua phá Tam Giang
Con đã tới mũi Cà Mau sóng vỗ
Những vùng đất trong giấc mơ tuổi nhỏ
Những đèn vui lửa sáng của muôn nhà
Người đã bên nhau, cầu đã nối bờ
Càng thương mẹ, thương câu hát cũ
Trời đã hết những loài quỷ dữ
Chim liền bầy, cành hết phải xa cây
Đứa con gái bé gầy
Đứa con nghèo của mẹ
Như suối nhỏ đã ra sông ra bể
Như cánh buồm đã tới bến bờ xa
Mưa không còn lạnh nữa những lời ru
Tằm thêm kén, đời thêm câu hát mới
Hoa gạo đỏ bên sông, làng mở hội
Ngỡ mẹ về trong sớm xuân nay
Mẹ cùng con đi giữa muôn người
Áo son thắm, miệng trầu thơm ngát.
6. Lời ru của mẹ
Lời ru ẩn nơi nào
Giữa mênh mang trời đất
Khi con vừa ra đời
Lời ru về mẹ hát
Lúc con nằm ấm áp
Lời ru là tấm chăn
Trong giấc ngủ êm đềm
Lời ru thành giấc mộng
Khi con vừa tỉnh giấc
Thì lời ru đi chơi
Lời ru xuống ruộng khoai
Ra bờ ao rau muống
Và khi con đến lớp
Lời ru ở cổng trường
Lời ru thành ngọn cỏ
Đón bước bàn chân con
Mai rồi con lớn khôn
Trên đường xa nắng gắt
Lời ru là bóng mát
Lúc con lên núi thẳm
Lời ru cũng gập ghềnh
Khi con ra biển rộng
Lời ru thành mênh mông.
7. Cắt nghĩa
Thằng em thì hay hỏi
Không kể chuyện như anh
(Tuy con, má chẳng sinh
Con vẫn quen gọi má)
– Má ơi ai sinh cá
Ai làm ra cái kem
Đêm sao lại màu đen
Ban ngày sao màu trắng?…
– Ban ngày làm bằng nắng
Màu xanh làm bằng cây
Quả ớt làm bằng cay
Tiếng ồn sinh tàu điện
Gió trong con ốc biển
Ghé tai nghe mà xem…
A lại còn cái kem
Thì làm bằng mùa rét
Bông hoa làm bằng tết
Tết làm cho hương thơm
Con làm bằng yêu thương
Của cha và của mẹ
Của bà và của ông
Của má nữa – biết không?
Con làm bằng tất cả!
8. Lòng Mẹ
Ông trăng vẫn cao trên đầu
Con gà còn chưa gáy sáng
Bập bùng lửa bếp đã hồng
Mẹ già dậy rồi, đun nước
Để mấy thằng con bộ đội
Uống cho ấm bụng đường xa
Chúng lo đi mẹ chưa dậy
Nên chào mẹ từ hôm qua
Một thằng quê ở miền Nam
Cả ngày quen kêu: “má… má”
Thấy mẹ ăn cơm tép diu
Nó bảo: quê con nhiều cá
Bao giờ thống nhất Bắc Nam
Con mang về đây biếu má
Còn con – quê con ở Huế
Mời mẹ bao giờ vào chơi
Thăm sông Hương thăm thành cổ
Con đưa mẹ đi khắp nơi
Biết mẹ bận làm hợp tác
Chúng chăm giúp mẹ việc nhà
Đống giấm chúng đốt tối qua
Có dễ bây giờ còn cháy
Đã cách mười năm kháng chiến
Vẫn giống các anh khi xưa
Ôi mấy thằng con bộ đội
Cái nết sao mà dễ ưa!
Mẹ dong mớ rơm lửa bùng
Ấm nước reo lên khe khẽ
Bỗng trong lòng mẹ xốn xang
Chúng chưa đi sao nhớ thế!
Rót nước chè tươi vào tích
Ủ trong ấm giỏ để bàn
Mẹ vội chạy ra ngoài bãi
Bẻ dăm bảy bắp ngô non
Hẳn luộc nồi ngô còn kịp
Trời chưa sáng rõ mặt người
Chắc chúng còn đang ngủ kỹ
Dậy ăn, đi cũng vừa thôi
Rón rén mẹ bước vào nhà
Ô… sao không nghe tiếng thở
Ấm nước trên bàn nóng nguyên
Ngọn đèn hãm xanh hạt đỗ
Mẹ vội vặn to ngọn đèn
Soi lại chỗ giường chúng ngủ
Chiếu đã gấp lại gọn gàng
Chúng đi… chúng đi rồi đó!
Ôi cái thằng con ở Huế
Tiếng nói nghe sao nhỏ nhẹ
Ôi cái thằng con Sài Gòn
Cả ngày quen kêu: “má… má”
Bao giờ thống nhất Bắc Nam
Nó mang về đây con cá
Bao giờ thống nhất Bắc Nam
Để mẹ về chơi quê Huế.
9. Mẹ và con
– Mẹ ơi, bông hoa kia
Là của ai hở mẹ?
Cái màu xanh trên cửa
Kia nữa là của ai?
– Của con đấy con ơi
Đều của con tất cả
Cái màu xanh trên cửa
Cái bông hoa cuối vườn
Ông mặt trời chiều hôm
Tiếng chim kêu buổi sáng
Cái mặt ao lặng lặng
Có con cá đang bơi
Cái dòng sông trôi trôi
Có con thuyền mới đỗ…
Là của con cả đó
Cả mẹ cũng của con
Con ôm mẹ con hôn:
– Của con sao nhiều thế?
Ừ của con nhiều quá
Nhưng mẹ lại nhiều hơn
Vì tất cả của con
Mà con là của mẹ.
10. Chuyện cổ tích về loài người
Trời sinh ra trước nhất
Chỉ toàn là trẻ con
Trên trái đất trụi trần
Không dáng cây ngọn cỏ
Mặt trời cũng chưa có
Chỉ toàn là bóng đêm
Không khí chỉ màu đen
Chưa có màu sắc khác
***
Mắt trẻ con sáng lắm
Nhưng chưa thấy gì đâu!
Mặt trời mới nhô cao
Cho trẻ con nhìn rõ
Màu xanh bắt đầu cỏ
Màu xanh bắt đầu cây
Cây cao bằng gang tay
Lá cỏ bằng sợi tóc
Cái hoa bằng cái cúc
Màu đỏ làm ra hoa
Chim bấy giờ sinh ra
Cho trẻ nghe tiếng hót
Tiếng hót trong bằng nước
Tiếng hót cao bằng mây
Những làn gió thơ ngây
Truyền âm thanh đi khắp
Muốn trẻ con được tắm
Sông bắt đầu làm sông
Sông cần đến mênh mông
Biển có từ thuở đó
Biển thì cho ý nghĩ
Biển sinh cá sinh tôm
Biển sinh những cánh buồm
Cho trẻ con đi khắp
Đám mây cho bóng rợp
Trời nắng mây theo che
Khi trẻ con tập đi
Đường có từ ngày đó
Nhưng còn cần cho trẻ
Tình yêu và lời ru
Cho nên mẹ sinh ra
Để bế bồng chăm sóc
Mẹ mang về tiếng hát
Từ cái bống cái bang
Từ cái hoa rất thơm
Từ cánh cò rất trắng
Từ vị gừng rất đắng
Từ vết lấm chưa khô
Từ đầu nguồn cơn mưa
Từ bãi sông cát vắng…
Biết trẻ con khao khát
Chuyện ngày xưa, ngày sau
Không hiểu là từ đâu
Mà bà về ở đó
Kể cho bao chuyện cổ
Chuyện con cóc, nàng tiên
Chuyện cô Tấm ở hiền
Thằng Lý Thông ở ác…
Mái tóc bà thì bạc
Con mắt bà thì vui
Bà kể đến suốt đời
Cũng không sao hết chuyện
Muốn cho trẻ hiểu biết
Thế là bố sinh ra
Bố bảo cho biết ngoan
Bố dạy cho biết nghĩ
Rộng lắm là mặt bể
Dài là con đường đi
Núi thì xanh và xa
Hình tròn là trái đất…
Chữ bắt đầu có trước
Rồi có ghế có bàn
Rồi có lớp có trường
Và sinh ra thầy giáo…
Cái bảng bằng cái chiếu
Cục phấn từ đá ra
Thầy viết chữ thật to
“Chuyện loài người” trước nhất.